Zenon Burdy: Ogólne założenia procesu twórczego

Twórczość

        Pojęcie twórczości jest osobliwie bardzo złożone i wieloznaczne. Interesuje się nią wiele dziedzin z np. filozofii, psychologii. Jest pojęciem używanym w bardzo wielu kontekstach, głównie jako dzieło, wytwór, jako proces, jako specyficzne cechy osobowości.

        Twórczość jako dzieło to np. dorobek artystyczny ale także odkrycia naukowe. Twórczość uznawana za cechę charakteru to zdolność osoby do produkowania nowych i wartościowych tworów. Jak określić, czy to, co stworzyliśmy, można uznać za twórcze?

        Każde dzieło pokrótce można rozpatrzyć pod kątem nowości i wartościowości. Nowość w kontekście twórczości jest cechą, która ma charakter ciągły i kreatywny trwający od czegoś zupełnie nieznanego do czegoś absolutnie znanego. Coś zupełnie nieznane w naszej rzeczywistości jednak nie istnieje gdyż nie ma materialnego aspektu. Jednak codziennie inspiruje nas ogrom informacji, rzeczy, pojęć czy relacji międzyludzkich.

        Aksjologiczne pojęcie twórczości głównie odnosi się do wartości. Czyli wartościowość w tym kontekście oznacza społeczną użyteczność. Możemy rozpatrywać kilka jej rodzajów jako wartościowość poznawczą, której przykładem może być aktywność naukowa, poszukiwanie prawdy o świecie i człowieku. Wartościowość estetyczna, odnosząca się do poszukiwania i tworzenia piękna przez muzykę, sztuki plastyczne czy literaturę. Wartościowość pragmatyczna, czyli twórczość wynalazców, mająca na celu podnoszenie jakości życia.

        Twórczość jest cechą ludzką gdyż człowiek tę cechę uzyskał od stwórcy a więc kreatora, jest to cecha naddana, przysługująca z natury rzeczy każdemu człowiekowi, jednak nie wszyscy potrafią ją u siebie odkryć a jeśli nawet odkryją to nie zawsze zrobią z niej pożytek.

         Wśród osób twórczych można wyróżnić charakterystyczne cechy osobowości. Oczywiście brak którejś z nich nie oznacza, że osoba nie jest twórcza. Należy pamiętać, że każdy z nas ma swój własny zestaw cech. Przytoczę kilka z nich opierając się na badaniach psychologicznych. “Poznawcze uzdolnienia (wyobraźnia twórcza, myślenie przeciwstawne, odmienne), zdolność godzenia sprzeczności, odwaga twórcza, silna motywacja i zapał do pracy, samosterowność, otwartość na nowe doświadczenia, dociekliwość, krytycyzm oraz samokrytycyzm, wysoka wrażliwość emocjonalna, siła woli i upór.”

        W każdym z nas w różnym stopniu drzemie twórczy potencjał. Możemy go stale ćwiczyć i rozwijać o czym mówią autorzy w książce „Trening twórczości”. Proces twórczy wiąże się z naszą psychiką i dotyczy naszej aktywności mającej na celu stworzenie nowego dzieła. Czyli sumując twórczość to zdolność do wytwarzania czegoś, co jest nowe i zarazem wartościowe.

Proces twórczy

        Wyjściowym założeniem dla procesu twórczego jest przyjęcie podziału na cztery fazy, które są koncepcyjne, tworzone w umyśle kreatora.

        “Faza pierwsza: Myślenie kreatywne, pomysł.

        Faza ta to Faza przygotowawcza, (gromadzenie wiedzy, stawianie pytań – dlaczego? co, kto? kiedy? gdzie i jak?

        Faza druga: Wyłanianie się konkretu, (kojarzenie zebranych informacji).

        Faza trzecia: Olśnienie, iluminacja, (generowanie konkretnych pomysłów, znalezienie rozwiązania problemu, przeżycie).

        Faza czwarta: To faza weryfikacji, (weryfikacja pomysłów pod kątem wcielenia w życie, wykonalności, sprawdzenie sposobu rozwiązania zadanego zagadnienia)”.

        Te cztery fazy rodzą sie w sferze intelektualnej, oparte są głównie na myśli przewodniej, idei i jest to proces w którym kreowane dzieło jest idealne, perfekcyjne pod każdym względem.

        Sam proces twórczy można rozpatrywać w wielu kategoriach, naukowych jak i praktycznych – technologicznych czy artystycznych. Nie będę omawiał tych dwóch pierwszych a raczej zajmę się ogólną analizą procesu artystycznego a w szczególności sztukami pięknymi. Kiedy artysta ma już sprecyzowany pomysł przystępuje do jego realizacji.

        Pierwszym założeniem procesu twórczego jest konkretyzacja i realizacja pomysłu twórczego. Pierwsza czynność to przygotowanie środków – materiałów  do realizacji pomysłu. Wielkości i rodzaju tworzywa na jakim powstanie dzieło (płótno, papier, kamień czy inny materiał). Materiałów i narzędzi do realizacji (farby, pędzle, ołówki, wałki, szpachelki, dłuta i inne materiały i narzędzia potrzebne twórcy). Kolejny etap to swobodny przepływ uczuć i myśli w postaci szkicu pierwszego pomysłu. Jest to jeden z najtrudniejszych etapów w początkowej fazie realizacji dzieła gdyż artysta w tym wypadku bierze pod uwagę wszystkie zasady związane z “poprawnością kompozycyjną”. W tym czasie dopada twórcę wachlarz myśli i uczuć, zarówno pozytywnych jak i mniej przyjemnych. Jest to naturalne. Dokonanie wyboru to decydująca część procesu tworzenia. Niektórzy nazywają ten etap “efektem aha!”. Może się bowiem zdarzyć, że jeśli w pełni twórca otworzył  się na pomysł i zaufał to pewność spada na niego niczym “grom z jasnego nieba”. Potocznie nazywamy to natchnieniem. Jeśli jednak natchnienie nie nadchodzi, świadomie podejmuje wybór. Ten wybór to jak podróż w ciemność, w niewiadome miejsce, w którym zaledwie artysta przeczuwa, że jego wątek, obraz lub inne media się znajdują, że jest rozwiązanie, sposób, spełnienie. Chce wiedzieć, teraz i natychmiast. Mieć gwarancję, że się uda, a wysiłek zostanie nagrodzony, doceniony. Gwarancji takiej nie ma a zaufanie polega na tym, że twórca akceptuje fakt braku pewności i mimo tego angażuje się. Ufa i dopiero wtedy dociera do źródła.

        Dalszym elementem tego procesu jest stopniowe urzeczywistnianie i uściślanie wcześniej wykonceptualizowanego pomysłu, który niejednokrotnie staje się korektą uprzednio przemyślanej idei. Krok po kroku, stopniowo świadomie buduje formę, kolorystykę czy przestrzeń. W trakcie tego procesu wielokrotnie zachodzą zmiany formalne dotyczące ogólnej wizji realizowanego dzieła. Ten okres w zasadzie trwa najdłużej, w trakcie którego artysta urzeczywistnia i finalizuje powstające dzieło. W tym elemencie procesu twórczego wielokrotnie zachodzi dramaturgia, zwątpienie, niezadowolenie z powstającego wytworu artystycznego. Emocje jakie tu zachodzą powodują czasem zaprzestanie a nawet odrzucenie i zniszczenie zaczętego projektu.  Jednak po głębszym analizowaniu artysta koryguje elementy formalne. Czasem odstawia zaczęte dzieło na jakiś okres aby ponownie podejść do niego ze “świeżym spojrzeniem”. Analizuje, koryguje ewentualne niedociągnięcia kompozycyjne, wyłania istotę, charakter powstającego dzieła, skupiając się na całościowej strukturze i wykańczaniu istotnych detali, które finalizują powstałe dzieło. Sam  proces powstawania dzieła jest indywidualną cechą osobowości każdego artysty. Jedni są w stanie skonkretyzować swoje dzieło stosunkowo szybko, innym zajmuje nieco więcej czasu, zależy to od rodzaju podejmowanego przedsięwzięcia, czy to jest dzieło figuratywne z wieloma postaciami, opowiadające jakąś historię, czy dzieło alegoryczne, czy symboliczne, czy też religijne, czy też abstrakcyjne. Jaką technikę artysta zastosował, która jest odpowiednia do sfinalizowania dzieła.

        Ukończone dzieło daje artyście zachwyt i spełnienie. Ten ważny okres jest w tym momencie przyczyną do analizy zarówno całości jak i detali zawartych w dziele. Ale czy artysta jest w pełni spełniony w tym dziele?, często nie, gdyż prawie zawsze stawia sobie następne wyzwanie. Po pierwszym zachwycie pojawiają się wątpliwości czy aby na pewno zrealizowałem to co zamierzałem?, czy akurat ta wizja wyraża moją wcześniejszą ideę?

        Te wątpliwości stają się następnym wyzwaniem i odkryciem na nowe pomysły. Moment ten stawia artystę w pozycji odbiorcy, widza, który stara się odkryć przesłanie powstałego dzieła, jak również analizy czysto estetycznej. Czy wykonane dzieło jest otwarte treściowo i formalnie, czy jest ponadczasowe, czy jest piękne, czy działa na widza kojąco, czy odwrotnie.

        Od czego zależy urzeczywistnienie i sfinalizowanie powstałego dzieła przez artystę?. Jest wiele czynników. Najważniejszym jest umiejętność posługiwania się materiałem w zależności od medium w jakim twórca się porusza oraz umiejętność wykonawcza, tu wówczas nasuwa sie pytanie. Czy artysta potrafi technicznie wykonać zamierzony pomysł. Potocznie mówi się o tak zwanym warsztacie.

        Ostatnim wyznacznikiem tego procesu jest prezentacja dzieła w całej jego okazałości i reakcja publiczności zarówno tych którzy profesjonalnie zajmują się sztuką (krytycy, artyści, kuratorzy, dyrektorzy muzeów sztuki czy właściciele galerii)  jak i  tych, którzy sztuką zajmują się, powiedzmy przypadkowo. Tutaj krytyka pozytywna jak i negatywna dla artysty nie ma większego znaczenia gdyż jego dzieło dało jemu satysfakcję a opinie innych często negatywne artysta ignoruje mówiąc “nie potraficie odczytać mojego dzieła i zawartego  w nim przesłania”, nigdy nie powoduje poczucia zniechęcenia. Opinia pozytywna w zasadzie daje głównie zadowolenie i poczucie spełnienia zamierzonego celu.

        Zawarte w tym eseju założenia procesu twórczego oparte są na myślach i rozważaniach w sferze czysto estetycznej i psychologicznej.

Zenon Burdy

Graham Wallas. “Fazy procesu twórczego myślenia” Stanisław Popek.  “Barwy i psychika” Umberto Ecco. “Dzieło otwarte” Maria Gołaszewska. “Zarys estetyki” Edward Nęcka, Jarosław Orzechowski, Aleksandra Słabosz, Błażej Szymura.  “Trening twórczości”