Tunia Rybczyńska: Kraina utraconego dzieciństwa czyli spacer po Milanówku

Spacerując po ocienionych starymi drzewami uliczkach torontońskiego Kapuścianego Miasteczka (Cabbagetown), natknęłam się na rozrzucone na chodniku dojrzałe, czarne owoce morwy, wokół których kręciło się stado wróbli i gołębi. Widok ten przeniósł mnie w krainę wspomnień o Milanówku- miasteczku bogato zadrzewionym właśnie białą i czarną morwą (mulberry). Nasadzenie tymi drzewami było niezbędne do hodowli jedwabników, gdyż liśćmi morwy odżywiają się ich gąsienice, przekształcające się następnie w kokony, a w każdym kokonie produkowana jest drogocenna nić o długości do 1.5 km. Nici te stanowiły surowiec do tkania słynnych milanowskich jedwabi.
Milanówek- kilkunastotysięczne miasteczko oddalone o 30 km od Warszawy, był stolicą polskiego jedwabiu przez niemal sto lat, do lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku. Rodzeństwo Witczaków założyło tu w 1924 roku Stację Doświadczalną Jedwabnictwa, która przekształciła się w instytucję przemysłową, produkującą klasyczne tkaniny jedwabne, taftę, krepę, kupony sukienkowe, apaszki, krawaty itp. Po wojnie zakład Witczaków został upaństwowiony, a jego witryną reklamową stał się sklep firmowy “Milanówek“, przy ul. Chmielnej w Warszawie, gdzie barwne, ręcznie malowane materiały i szale stały się symbolem luksusu w siermiężnej rzeczywistości PRL-u. Oprócz jedwabiu, Milanówek zasłynął również produkcją cukierków krówek-ciągutek ( milky cream fudge ). Prywatna fabryka Pomorskiego, w rękach trzeciej generacji właścicieli, produkuje nadal krówki według niezmienionej receptury założyciela firmy w 1924 roku.

A oto prosty, domowy przepis na ciągutki

Tylko 4 składniki:
2 szklanki pełnego mleka
2 szklanki cukru
100g masła
15g cukru waniliowego
Wszystkie składniki podgrzewamy w garnku o grubym dnie, często mieszając, aż masa zgęstnieje i uzyska brązowy kolor, wylewamy ją do pojemniczków na kostki lodu i schładzamy. Dzieje współczesnego Milanówka rozpoczęły się w 1899 roku, kiedy to właściciel majątku Milanówek dokonał parcelacji folwarku i w połączeniu z podziałem dwóch innych majątków zaczęła się sprzedaż działek budowlanych mieszkańcom Warszawy. Dogodny dojazd koleją warszawsko- wiedeńską, dobry klimat i stosunkowa taniość parceli, sprawiły, że chętnie osiedlała się tu inteligencja warszawska- urzędnicy, prawnicy, artyści, dziennikarze. Pojawiły się piękne, murowane wille w stylu tradycyjnego historyzmu i odmian stylu narodowego, otoczone dużymi ogrodami i zagajnikami. W okresie międzywojennym nastąpiła szybka rozbudowa gminy; był już klub tenisowy z 5 kortami i kąpielisko ( oba działają do dzisiaj ), kino, Teatr Letni, czytelnie, kościół Św. Jadwigi i około 100 sklepów.
Większość obszaru przedwojennego Milanówka wpisana jest do krajowego rejestru zabytków jako zespół urbanistyczno- krajobrazowy; liczy on około 400 willi i budynków o wartościach historycznych.

Nieoceniony wkład w życie miejscowej społeczności wniosły Siostry Urszulanki, które w 1942 roku objęły piękną wille neoklasycystyczną “Matulinek “ z olbrzymim otaczającym ją parkiem. W czasie okupacji niemieckiej przyjmowały do internatu dzieci z getta żydowskiego w Warszawie, prowadziły tajne nauczanie i katechizację. Tu po wojnie mieściło się przedszkole, wydawane też były obiady domowe- w lecie w cieniu rozłożystych, starych dębów. Do przedszkola chodziłam sama, w wieku 5- 6 lat, z przysłowiowym kluczem na szyi; a po powrocie do opustoszałego podczas nieobecności pracujących rodziców domu, moim strażnikiem był olbrzymi kundel Bajbus. Takie to były czasy sielskie, anielskie..Siostry nadal rezydują w Milanówku, prowadząc przedszkole, katechizację i seminaria katolickie.

Urszulanki zajmują się też administracją cmentarza parafialnego. Jest na nim grobowiec Antoniego Ferdynanda Ossendowskiego- pisarza i podróżnika, zagorzałego przeciwnika komunistów. Autor “Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów“ w 1930 roku wydał powieść “Lenin”, obnażającą prawdę o rewolucji październikowej i rolę w niej Lenina jako agenta wywiadu niemieckiego. Nawet po śmierci szykanowany, był tak znienawidzony przez NKWD, że rozkopano jego grób w Milanówku aby się upewnić, że rzeczywiście nie żyje. Jego dorobek literacki, całkowicie zamilczany w PRL, wrócił do oficjalnego obiegu po 1989 roku.
Historyczny spacer po Milanówku to szlak po miejscach pamięci i śladach II wojny światowej. W mieście, w warunkach ścisłej konspiracji, prowadzone było tajne nauczanie na poziomie podstawowym i licealnym ( willa “ Lusia “, willa “ Romin “, willa “Morawianka“ ) w którym uczestniczyło 56 nauczycieli, w latach 1940-1945. W konspiracyjnych zastępach działali harcerze i harcerki, zasilający Szare Szeregi w walce z okupantem. Bardzo rozbudowana była siatka Armii Krajowej, magazyny broni, tajne radiostacje i podziemne drukarnie. Od października 1944 roku, po Powstaniu Warszawskim, w Milanówku osiadła Delegatura Rządu RP. Wszystko to sprawiło, że Milanówek znany był jako “mały Londyn“. Zdecydował o tym fakt zamieszkiwania na terenie miasta wielu przedwojennych wojskowych emerytów (w tym kilku generałów), skład społeczno- narodowościowy ludności-była to głównie inteligencja polska o poglądach prawicowych i centroprawicowych, choć nie brakowało też zaangażowanej w sprawy kraju lewicy i patriotyczne wychowanie młodzieży przez harcerstwo i organizacje społeczne.

Po wojnie nadeszły dla miasta ciężkie czasy. Państwowy rabunek własności prywatnej, przymusowe kwaterunki lokatorów w willach, brak pieniędzy z niepłaconych właścicielom czynszów, powodowało popadanie w ruinę nieremontowanych siedzib. Przed i po tzw. transformacji ustrojowej przez Milanówek przetoczyła się fala bandytyzmu, czego najlepszą ilustracją była sprawa willi “ Chimera “, szeroko opisywana w swoim czasie w “ Rzeczpospolitej “. Kwaterunkowy lokator, chcąc przejąć ją na własność, spowodował śmierć co najmniej 4 osób – potencjalnych kupców i samych właścicieli. Jako tajny współpracownik Służby Bezpieczeństwa był cały czas kryty przez miejscową milicję i prokuraturę, a wpadł dopiero w wyniku prowokacji Komendy Głównej Policji w Warszawie, gdy chciał kupić broń do zamordowania synów właścicieli. Wypalona ruina willi “Chimera“ nadal straszy na ul. Dębowej.

W chwili obecnej Milanówek odzyskał swoje piękno miasta-ogrodu. Wrócili tu artyści i inni przedstawiciele wolnych zawodów jak wspaniały, niedawno zmarły poeta Jarosław Marek Rymkiewicz, czy znana choć niekoniecznie specjalnie szanowana aktorka Janda Krystyna.
A w tradycji i historii Milanówek pozostaje dla nas milanowian “małym Londynem“.