Rzeźba neoklasycystyczna powraca do antyku i doskonałość formy rozwijała się w XVIII wieku jako odpowiedź na barok i rokoko, charakteryzujące się dramatyzmem i przepychem. Zainspirowana sztuką starożytnych Greków i Rzymian, klasycyzm stawiał na harmonię, prostotę oraz idealizację postaci ludzkich, dążąc do perfekcji formy. W przeciwieństwie do baroku, pełnego emocji, klasycyzm koncentrował się na równowadze, proporcjach i porządku, unikając zbędnych ozdobników.

Szczególną cechą rzeźby klasycystycznej było dążenie do odwzorowania idealnych proporcji ludzkiego ciała, które, mimo idealizacji, zachowywały realizm w oddaniu detali. Tematyka rzeźb obejmowała postacie mitologiczne, bohaterów historycznych, bogów oraz alegorie cnoty, podkreślające szlachetność i godność postaci. Dzieła takie jak Psyche przebudzona przez pocałunek Amora (Luwr, Paryż) czy Pauline Bonaparte (Galleria Borghese, Rzym) autorstwa Antonio Canovy oraz portrety historyczne Jean-Antoine’a Houdona stały się wzorcami doskonałości technicznej i estetycznej.

Rzeźba klasycystyczna stanowiła również odpowiedź na idee oświecenia, promujące rozum, naukę i wartości republikańskie. Prace klasycystyczne często miały wymiar polityczny, ukazując bohaterów narodowych jako symbole cnoty. Choć klasycyzm zdominował XVIII wiek, jego wpływ utrzymywał się również w późniejszym czasie, kształtując estetykę swojej epoki oraz wyrażając idee, które miały wpływ na rozwój społeczeństw oświeceniowych..

Rzeźba XIX wieku była okresem dynamicznych przemian, które odpowiadały na zmiany społeczne, kulturalne i artystyczne tamtej epoki. Kluczowymi nurtami, które zdominowały ten okres, były realizm, a także wczesne fazy impresjonizmu i modernizmu. Kierunki te powstały jako reakcja na romantyzm, który idealizował rzeczywistość, koncentrując się na emocjonalnych, często heroicznych przedstawieniach.

Realizm w rzeźbie stanowił kontrast wobec wcześniejszego romantyzmu, dążąc do wiernego odwzorowania rzeczywistości, ze szczególnym uwzględnieniem codziennego życia ludzi, zwłaszcza z niższych warstw społecznych. Artyści realistyczni starali się uchwycić prawdziwe emocje i wewnętrzne stany postaci, zwracając uwagę na szczegóły ciała, mimikę twarzy i postawy. Tego rodzaju rzeźba stała się narzędziem ukazywania świata w jego najprostszej, często surowej formie.

Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli realizmu był Jean-Baptiste Carpeaux. Wykonał wiele dekoracyjnych grup rzeźbiarskich, ale sławę przyniosła mu płaskorzeźba Taniec. W 1865 roku Charles Garnier zamówił u Carpeaux jedną z czterech rzeźb zdobiących fasadę budowanego przez siebie Opéra Garnier w Paryżu. Artysta zaprojektował swoje dzieło jako niezależny od ściany obraz, przechodząc od półplastycznego reliefu do pełnoplastycznej rzeźby.

Z końcem XIX wieku, wraz z rozwojem modernizmu, rzeźba zaczęła poszukiwać nowych form wyrazu. Artyści eksperymentowali z przestrzenią, formą i fakturą, oddalając się od klasycznych przedstawień. W tym kontekście szczególną rolę odegrał Auguste Rodin, uznawany za ojca nowoczesnej rzeźby. Jego dzieła, takie jak Myśliciel oraz Brama Piekieł, łączą elementy realizmu z nowatorskimi eksperymentami formalnymi. Myśliciel to rzeźba, w której każda linia ciała i napięcie mięśni odzwierciedlają wewnętrzną walkę postaci. Z kolei Brama Piekieł, inspirowana literaturą Dantego, pełna jest dramatyzmu, wyrażając ludzkie emocje i napięcia w sposób, który wcześniej nie był obecny w tej formie sztuki. Rzeźba XIX wieku była zatem okresem przejściowym, łączącym tradycję z nowoczesnymi poszukiwaniami artystycznymi. Artyści tacy jak Carpeaux i Rodin nie tylko reagowali na zmiany społeczne, ale także wprowadzali nowe formy wyrazu, które stały się fundamentem rozwoju sztuki nowoczesnej. Ich prace stanowiły most między klasycznymi kanonami a nowoczesnym podejściem do rzeźby, wyznaczając kierunki, które na zawsze zmieniły oblicze sztuki.

Rzeźba początku XX wieku to czas przełomowych zmian, w którym artyści zerwali z tradycyjnymi formami i poszukiwali nowych środków wyrazu. Modernizm zdominował tę epokę, a rzeźbiarze eksperymentowali z abstrakcją i geometrycznymi formami. Kubizm, w którym przestrzeń i forma zostały potraktowane jako elementy geometryczne, odrzucił realizm na rzecz złożonych, wielokątnych kształtów, co miało na celu ukazanie wieloaspektowości rzeczywistości. Futuryzm dążył do uchwycenia dynamiki i ruchu w rzeźbie, jak w pracy Boccioni’ego “Formy w przestrzeni”, gdzie czas i transformacja zostały uwiecznione w statycznej formie. Z kolei dadaizm, reprezentowany przez Duchampa, wykorzystał tzw. “ready-made”, zmieniając codzienne przedmioty w sztukę i wyrażając bunt przeciwko kanonom. Ekspresjonizm kładł nacisk na emocje, jak w surowych rzeźbach, natomiast abstrakcjonizm Brâncuși’ego dążył do esencjonalności, gdzie minimalistyczna forma niosła głęboką symbolikę. Rzeźba tego okresu była również polem eksperymentów materiałowych. Artyści zaczęli używać nowych surowców, takich jak stal czy brąz, poszukując nowych możliwości wyrazu. To czas, w którym sztuka przestała być jedynie odwzorowaniem rzeczywistości, a stała się narzędziem do wyrażania indywidualnych, często subiektywnych wizji artystów, dając pole do głębszej interpretacji i refleksji.

Rzeźba po II wojnie światowej to czas dynamicznych przemian, w którym artyści stawiali na innowację, eksperymentując zarówno z formą, jak i materiałem. Zniszczenia wojenne oraz zmiany społeczne miały duży wpływ na postrzeganie sztuki, a artyści zaczęli poszukiwać nowych metod wyrazu, często angażując się w refleksję nad brutalnością wojny i jej skutkami. Wśród kluczowych nurtów tego okresu wyróżnia się kilka głównych kierunków.

Abstrakcjonizm, który zdominował pierwsze dziesięciolecia po wojnie, skupiał się na geometrycznych formach i nowoczesnych technikach, jak w przypadku rzeźb Davida Smitha czy Alexandra Caldera, którzy wykorzystywali metal do tworzenia przestrzennych, dynamicznych dzieł. Minimalizm, rozwijający się w latach 60, stawiał na prostotę formy i eliminowanie zbędnych detali, tworząc dzieła, które w pełni angażowały przestrzeń. Z kolei rzeźba kinetyczna, z przedstawicielami takimi jak Calder, wprowadziła do sztuki element ruchu, sprawiając, że rzeźby stały się bardziej interaktywne. Koniec XX wieku stanowił kluczowy moment w ewolucji nowoczesnej rzeźby, której artyści zaczęli wychodzić poza tradycyjne ramy sztuki rzeźbiarskiej, eksplorując nowe formy, materiały oraz interakcję z otoczeniem. Istotnym nurtem tego okresu stał się postminimalizm, który, na przykładzie prac Evy Hesse i Louise Bourgeois, odrzucił surowość i geometryczną prostotę minimalizmu na rzecz bardziej osobistych, organicznych form. Rzeźba zaczęła zyskiwać nowy wymiar emocjonalny, w którym ważną rolę odgrywały kwestie związane z ciałem, psychologią oraz indywidualnymi doświadczeniami artysty. Dzieła te, choć dalekie od klasycznych form, miały ogromny wpływ na sposób, w jaki odbiorcy zaczęli postrzegać rzeźbę. Zmieniające się w tym okresie podejście do technologii doprowadziło do powstania rzeźb interaktywnych, angażujących widza w proces twórczy. Tego rodzaju dzieła, które wymagały aktywnego udziału odbiorcy, zatarły granice między twórcą a jego publicznością, przekształcając relację między dziełem sztuki a widzem. Od końca XIX wieku nowoczesna rzeźba zaczęła się dynamicznie rozwijać, przy czym jednym z kluczowych zjawisk tego okresu było odejście od klasycznych form. Artyści, zainspirowani szybko zmieniającym się światem, zaczęli poszukiwać nowych środków wyrazu. W latach 60. i 70. XX wieku rzeźba zaczęła opuszczać tradycyjne przestrzenie galerii, wkraczając w przestrzeń zewnętrzną. Przykładem takiego podejścia jest land art, w którym rzeźba, reprezentowana przez artystów takich jak Robert Smithson, została wkomponowana w naturalny krajobraz. Rzeźba zaczęła zmieniać się w zależności od kontekstu, zarówno przestrzennego, jak i społecznego, co uczyniło ją bardziej dynamiczną, zmienną i podatną na reinterpretację.

Współczesna rzeźba stała się przestrzenią eksperymentów, łącząc tradycyjne formy z nowoczesnymi mediami cyfrowymi, technologią i multimedialnymi instalacjami. Dzisiaj, rzeźba nie tylko reaguje na zmiany społeczne, polityczne i technologiczne, ale także aktywnie angażuje widza. Artyści coraz częściej badają rolę formy, przestrzeni i materiału, szukając nowych dróg wyrazu. Sztuka rzeźbiarska staje się polem do badań nad granicami sztuki, interakcji z przestrzenią i technologii, tworząc nowe doświadczenia estetyczne i intelektualne, które wykraczają poza tradycyjne definicje.

Kiedy analizujemy rzeźbę nowoczesną, nie sposób pominąć jej zjawiskowego charakteru, który łączy dwa kluczowe problemy: odrzucenie tradycyjnych wartości rzeźbiarskich oraz nieustanne dążenie do eksperymentowania z formą, materiałem i ideą. Artyści XX i XXI wieku zaczęli coraz bardziej rezygnować z klasycznych narzędzi i technik na rzecz nieoczywistych materiałów, codziennych przedmiotów, odpadów przemysłowych, stali, papieru czy tkanin,( Maddalena Abakanowicz, Władysław Hasior) które w tradycyjnej sztuce byłyby uznane za niegodne uwagi. Przykładem tego jest zjawisko „duraczenia” widza, czyli prowokowania go do refleksji nad tym, co w sztuce może być uznawane za wartościowe i eleganckie. Rezygnacja z tradycyjnej estetyki, w połączeniu z używaniem materiałów uważanych za prymitywne, wywołuje kontrowersje, które sprawiają, że odbiorcy zaczynają kwestionować samą definicję sztuki wyższej.

Nowoczesna rzeźba, zmieniając swoje formy, zaczęła tracić związki z klasycznym warsztatem, a także z tradycyjnymi koncepcjami stałej i solidnej formy. W odpowiedzi na ciągły rozwój, artyści zrezygnowali z ustalonych norm, sięgając po materiały i formy uznawane wcześniej za prowokacyjne. W dążeniu do eksperymentów formalnych, rzeźba stała się coraz bardziej efemeryczna i zmienna, a wprowadzenie elementów ruchu w przypadku rzeźby kinetycznej sprawiło, że obiekt stawał się „żywy” i zależny od interakcji z odbiorcą. Zamiast stabilnego dzieła sztuki, rzeźba stała się obiektem w ciągłym procesie, zmieniającym się w zależności od sił zewnętrznych, co dla niektórych odbiorców może być postrzegane jako degradacja sensu rzeźby w jej tradycyjnej formie.

Wnioskując, rzeźba nowoczesna, dzięki nieustannym poszukiwaniom nowych form, materiałów i idei, zmieniła oblicze tej dziedziny sztuki. Otwarła nowe przestrzenie dla artystycznych badań, angażując odbiorcę w sposób bardziej bezpośredni i interaktywny niż kiedykolwiek wcześniej. Stała się platformą do badań nad granicami sztuki, przestrzeni, technologii i interakcji. Dzięki tym poszukiwaniom nowoczesna rzeźba nie tylko redefiniuje granice sztuki, ale także wpływa na sposób postrzegania sztuki w szerszym kontekście kulturowym.

Pisząc niniejsze dwa eseje na temat rzeźby, korzystałem z powszechnie dostępnych wydawnictw dotyczących tego zagadnienia, a także z opisów dostępnych w mediach cyfrowych oraz materiałów z wykładów, które gromadziłem podczas studiów. Celem ich było wyłącznie zasugerowanie omawianego zagadnienia poprzez przedstawienie krótkiego, historycznego przeglądu dziejów rzeźby europejskiej od rzeźby greckiej po czasy współczesne a także opis sytuacji artystycznych z poszczególnych okresów.

Zenon Burdy