Wielkanoc to najstarsze i najważniejsze święto chrześcijańskie celebrujące mękę, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. W początkowych wiekach święto to przybrało formę trzydniowego obchodu tzw., poprzedzonego czterdziestodniowym okresem przygotowania (Wielki Post). Święto to w tej formie celebrowane jest do dnia dzisiejszego.
Obraz Chrystusa ukrzyżowanego to najważniejsza ikona chrześcijaństwa. Widok przepełnionego cierpieniem nagiego męskiego ciała, rozciągniętego na kształt krzyża, towarzyszy nam wszędzie.
Temat ten to najczęściej umieszczany w sztuce sakralnej. Najbardziej dramatyczne w swoim wyrazie są malowidła czy rzeźby z okresu średniowiecza czy wczesnego renesansu.
.jpg)
Tu posłużę się freskiem jaki znajduje się w Cappella dell’Arena w Padwie we Włoszech namalowanym przez Giotto. W kaplicy tej jest cykl obrazów związanych z życiem i ostatnimi chwilami przed i po śmierci Chrystusa. Najbardziej znane są dwie sceny, pocałunek Judasza i ukrzyżowanie.
W pierwszej scenie widać grupę postaci a w centrum jest Jezus zdradzony pocałunkiem przez Judasza. Z lewej strony są postacie apostołów broniących Jezusa a z prawej żołnierze i nie tylko, którzy przyszli go aresztować. W scenie ukrzyżowania, w centrum jest ukrzyżowany Chrystus. Po lewej stronie są postacie z jego otoczenia. Najbardziej widoczna jest zrozpaczona Maria matka a przy krzyżu klęcząca Maria Magdalena z długimi włosami. Po prawej stronie to żołdacy dobijający targów nad szatami ukrzyżowanego. Nad głową zbawiciela krąży dziesięć aniołów. Jeden z nich trzyma misę do której.wycieka krew Jezusa z jego prawej strony.
Innym malarzem, który w bardzo dramatyczny sposób przekazał cierpienie Chrystusa był Matthias Grünewald. Pośród niewielu zachowanych do dziś dzieł tego artysty wymienić można słynny Ołtarz z Isenheim – monumentalny poliptyk (rodzaj nastawy ołtarzowej złożonej z kilku, a czasem nawet kilkunastu skrzydeł lub kwater) o wymiarach 265 na 604 cm znajdujący się dziś w muzeum Unterlinden w Colmarze we Francji. Namalowany został on w latach 1510-1515 dla opactwa Antonitów w Isenheim niedaleko Strasburga. Zgodnie z założeniem fundatorów ołtarz ustawiony w przyklasztornej kaplicy miał być źródłem siły do walki z chorobą i ze śmiercią dla chorych na epilepsję, dżumę, którymi mnisi się opiekowali. Uważano bowiem, że choroba, cierpienie i ból są rodzajem bożej łaski oczyszczającej duszę.
Najważniejsze jest tu „Ukrzyżowanie” – centralna część olbrzymiego ołtarza isenheimskiego, namalowana temperą na drewnianym panelu o wymiarach 269 na 307 centymetrów. Artysta ukazał tu konającego Chrystusa, którego blade, pokaleczone, pokryte krwawymi ranami i otarciami ciało bezwładnie zwisa z drzewa krzyża. W ranach widoczne są metalowe odłamki bicza, którym okładano go przed drogą na Golgotę. Z prawego boku Zbawiciela cieknie czerwona strużka krwi, spływając w kierunku podartej, postrzępionej białej przepaski na jego biodrach. Szeroko rozłożone ramiona Jezusa, na których widać każdy mięsień, każdą żyłę, każde niemal ścięgno, a także rozpostarte w powykręcane palce ukazują ogromny ból, jakiego musiał on doświadczyć na krzyżu.
Głowa Chrystusa pokaleczona cierniową koroną mocno opada w dół, a na jego twarzy maluje się niewypowiedziane cierpienie – otwarte w niemym krzyku usta i zamknięte, opuchnięte oczy pozwalają nam się jedynie domyślać, jak okrutnym mękom go poddano. Dramatyzm sceny podkreślają także gesty oraz sylwetki postaci znajdujących się pod krzyżem. Marii, Jana Ewangielisty Marii Magdaleny i Jana Chrzciciela. W rzeczywistości nie było go pod krzyżem. U stóp św. Jana stoi biały baranek, z którego boku spływa krew wprost do stojącego przed nim kielicha.
W 1950 roku hiszpański artysta (z kręgu surrealistycznego) jak twierdził, miał kosmiczny sen, w którym ukazało mu się jądro atomu o kształcie trójkąta z kołem, które uznał za metafizyczną reprezentację Wszechświata, czyli Chrystusa. Malując jego wizerunek, Dalí zainspirował się szkicem zakonnika, który powstał jako zapis wizji, ukazującej jak ukrzyżowanego Chrystusa widziałby z nieba Bóg í zatrudnił kaskadera, którego podwieszone na linach ciało zostało sfotografowane pod różnym kątem, a fotografie posłużyły Dalemu za model ciała Chrystusa. Obraz został po raz pierwszy wystawiony 23 czerwca 1952 w miejskim Kelvingrove Art Gallery and Museum w Szkocji a w 1993 obraz został przeniesiony do miejskiego muzeum St. Mungo Museum Of Religious Life & Art w Glasgow ale powrócił do muzeum Kelvingrove na jego powtórne otwarcie w lipcu 2006. Obraz ustawicznie wzbudzał kontrowersje a krytycy z Gallery of Modern Art twierdzili, że tak tradycyjne dzieło jest wybrykiem. Ale obraz ten jest całkowicie odmiennym od każdego innego wizerunku ukrzyżowania, gdyż kąt widzenia jest inny niż to powszechnie przedstawiano. Tak jak założył sobie Dali Chrystus widziany jest przez Boga a więc z niebios. Ukrzyżowany Jezus unosi się ku niebu a w dolnej partii obrazu widać ziemską scenę z dwiema łodziami przy czym jedna jest na pierwszym planie a druga w głębi po prawej. Widoczne są też trzy postacie rybaków. Obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża” to olej na płótnie o wymiarach 205 x 116 cm.
Innym popularnym tematem związanym z Męką Pańską jest zdjęcie z krzyża. Tu należałoby wymienić conajmiej trzy obrazy. Nie będę tu omawiał treści gdyż jest ona podobna do wcześniej zarysowanej w ukrzyżowaniach. Opiszę to tylko wyrywkowo zaznaczając jedynie podstawowe informacje.
Znajdujący się w zbiorach madryckiego Prado obraz Rogiera van der Waidena. Obraz został zamówiony przez Wielką Gildę Kuszników z Leuven w Belgii do kaplicy w kościele Matki Bożej za Murami. Przypominają o tym malowane w narożach w formie stylizowanych kusze. Obraz jest prawdopodobnie datowany na rok 1435. Po wielu perypetiach obraz trafił do Hiszpanii w 1574. W Prado znajduje się od 1939 roku. Jest to obraz ołtarzowy przedstawiający moment zdjęcia Chrystusa z krzyża wykonany techniką olejną na desce o wymiarach 220 x 262 cm. Na pierwszy rzut oka obraz wygląda jakby to była polichromowana płaskorzeźba. Dopiero gdy przybliżymy się nieco zobaczymy malowidło a postacie mają niemal naturalne rozmiary.
Drugim obrazem o tej tematyce jest tryptyk ołtarzowy. Namalowany na desce przez Petera Paula Rubensa i jego uczniów. Obraz składa się z trzech części. Panel centralny ma wymiary 420,5 cm x 320 cm i dwa boczne panele o wymiarach 420,5 cm x 150 cm. Obraz znajduje sie w Katedrze Najświętszej Marii Panny w Antwerpii, datowany na lata 1611–1614. Na lewym panelu scena przedstawia Nawiedzenie , w którym widocznie brzemienna Maria, niosąca Chrystusa w swoim łonie, przybywa do domu swojej kuzynki Elżbiety. Część centralna to prosta kompozycja mówiąca o wymowności wydarzenia. Obok martwego ciała Jezusa artysta umieścił osiem postaci niewątpliwie skupionych i uczestniczących w wydarzeniu. Przekątna oświetlona kompozycja nie pokazuje dramatu takiego jak w ukrzyżowaniu Grünewalda jest raczej spokój pomimo dynamicznego ułożenia. Na panelu po prawej stronie Symeon niesie Chrystusa na rękach podczas ofiarowania Jezusa Bogu w świątyni . Józef klęka, trzymając dwa żółwie ofiarne, które przyniósł zgodnie z prawem. Maryja oczekuje powrotu Jezusa w jej ramiona. Za Symeonem z profilu patrzy dziekan Arquebusiers, Nickolaas Rockox, który był przyjacielem Rubensa. Kiedy obraz jest zamknięty widzimy legędę św. Krzysztofa. Obraz tento świadectwo niezwykłych umiejętności Rubensa, że potrafił przekazać taką czułość i oddanie bez cienia goryczy.
Innym słynnym obrazem związanym ze śmiercią Jezusa jest dzieło Caravagia “Złożenie do grobu”. Widzimy tu bezwładne ciało Jezusa, które zdaje się wysuwać z rąk niosących je z wysiłkiem mężczyzn. Jest wydobyte z mroku silnym, bocznym światłem. Prawa ręka opada na płytę grobu. Ciało Chrystusa składają w grobie – św. Jan Apostoł i św. Nikodem, za nimi stoją trzy Marie: Matka Boża, Maria Kleofasowa i Maria Magdalena. Każda na swój sposób wyraża smutek i ból. Matka Boża i Maria Magdalena pogrążone są w smutku. Stojąca za nimi Maria Kleofasowa w geście rozpaczy unosi ręce do nieba. To monumentalne, bo mierzące 300 cm wysokości i 203 cm szerokości płótno. Dzieło powstało zdumiewająco szybko. Gerolamo Vittrici zamówił je pod koniec 1602 roku, a już we wrześniu 1604 roku zawisło ono na ołtarzu w Kaplicy Opłakiwania w Rzymie. Oryginał „Złożenia do grobu” znajduje się dzisiaj w Pinakotece Watykańskiej, a w Kaplicy Opłakiwania oglądać możemy jedynie kopię.
Najbardziej znanym dziełem rzeźbiarskim jest “Pieta watykańska”. Powstała w latach 1498 1500. Wykonał ją Michaelangelo Buonarotti. Jest to pierwsza z czterech piet jakie wykonał na zlecenie francuskiego kardynała. To słynne dzieło przedstawia Maryję trzymającą w ramionach zdjętego z krzyża Jezusa. Konstrukcja dzieła ma kształt piramidy, której wierzchołek stanowi głowa Marii. Rzeźba rozszerza się stopniowo w dół, aż do samej podstawy, na której rozpościera się szata. Rzeźba jest wykończona, co ją odróżnia od pozostałych dzieł Michała Anioła. Uważa się, że artysta nadał Piecie elegancki wygląd poprzez wypolerowanie jej powierzchni pumeksem i skórą. Warto też dodać, że Michaelangelo tą rzeźbą uzyskał niepomierny rozgłos. Jednak zaraz po jej wystawieniu, nie wiedziano że to on jest jej twórcą, gdyż dzieło nie było podpisane. Zaradził temu sam artysta, który nocą zakradł się do bazyliki I na szarfie, którą przepasana jest madonna wyrył “Wykonał florentczyk Michaelangelo Buonarotti. W ten sposób każdy widzi w tym dziele doskonałość jego dłuta I geniusz godny najwyższego mistrza.
Innym motywem związanym z tym tematem jest zmartwychwstanie. Tutaj posłużę się obrazem El Greca pod tym samym tytułem, który znajduje się obecnie w madryckiej galerii Prado. Jest to obraz olejny na płótnie o wymiarach 275 cm x 127 cm. Malowidło to jest efektem testamentu Marii de Cordoba. Wykonawcy jej testamentu zlecili El Greco wykonanie kilku obrazów ołtarzowych a obraz ten jest częścią zamówienia. Dzieło ma kształt ustawionego pionowo, wydłużonego prostokąta gdyż jak już wspomniałem jest to część ołtarza. W górnej części płótna przedstawiona jest blada i rozświetlona postać. W dolnej zaś części jest grupa zaskoczonych i przerażonych żołnierzy pilnujących grobu. Jeden z nich w hełmie na głowie nadal śpi.
Z okresem Wielkanocy wiąże się też ostatnia wieczerza. Tutaj chyba należałoby wspomnieć o fresku Leonarda da Vinci, który znajduje się w klasztorze dominikanów przy kościele Santa Maria delle Grazie w Mediolanie. Malowidło powstało w latach 1495-1498 na zlecenie księcia Mediolanu o wymiarach 880 cm x 460 cm. Artysta zastosował tu nowatorską technikę malarską mieszając farby temperowe z olejnymi. Dzisiaj już wiemy, że technika ta nie wytrzymała próby czasu. Jest to obok Mony Lisy najsławniejsze dzieło Leonarda.
Opisałem tu kilka najbardziej znanych dzieł związanych z męką Chrystusa ale mało kto wie, że największym obrazem na świecie opowiadającym o męce pańskiej jest obraz „Golgota” polskiego artysty Jana Styki. Obraz ten robi oszołamiające wrażenie. Znajduje się nieopodal Hollywood, w Forest Lawn Memorial Park Cemetery w Glendale w Los Angeles. Szacuje się, że dotychczas obejrzało go ponad 20 mln widzów. To XIX-wieczne płótno Jana Styki od siedemdziesięciu lat jest eksponowane w pawilonie na kalifornijskim cmentarzu. Gigantyczna ilustracja ukrzyżowania Chrystusa, która w Ameryce funkcjonuje pod nazwą „The Crucifixtion”, jest umieszczona w specjalnie wybudowanym dla tego obrazu budynku, na szczycie wspomnianego cmentarza. Potężnych rozmiarów sala audiowizualna, otwarta bezpłatnie dla zwiedzających, ma 900 miejsc siedzących. Obraz jest gigantyczny o wymiarach 60 x 15 metrów. Malowidło to miało być zaprezentowane na Światowej Wystawie w St. Louis (1904) . Po dramatycznych wydarzeniach związanych z prawem amerykańskim o obrazie zapomniano. Przechowywany obraz w skandalicznych warunkach uległ rozlicznym uszkodzeniom. Kupił ją za bezcen amerykański milioner, dr Hubert Eaton. Przywiózł do Kalifornii, gdzie poprosił syna artysty, Adama Stykę, o dokonanie restauracji dzieła, co trwało około dwóch lat. Długo oczekiwany premierowy pokaz miał miejsce w Wielki Piątek w 1951 r. Ten obraz jest wyjątkowy i daje niezaprzeczalną, “wspaniałą ucztę” dla koneserów malarstwa.
Wielkanocny cykl obrazów nosi nazwę Pasji, czyli Męki. Wydarzenia, które tworzą taki cykl rozpoczynają się od Pojmania Jezusa a kończą na Ukrzyżowaniu. Jednak tematy te poszerzano również o wydarzenia następujące po wjeździe Chrystusa do Jerozolimy i stanowiące prolog do właściwego cyklu pasyjnego. Takim wydarzeniem była przede wszystkim Ostatnia Wieczerza. Natomiast rolę epilogu pełniło Zdjęcie z Krzyża, Opłakiwanie, Złożenie do Grobu i Zmartwychwstanie. Najważniejszym symbolem dla chrześcijan jest krzyż. Figura ukrzyżowanego Jezusa wisi w domach i urzędach. Wieńczy kościelne ołtarze i groby, stoi na rozstajach dróg. Wierni noszą go na szyi. Nawet luteranie, po wyrzuceniu obrazów ze świątyń, pozostawili krucyfiks na ołtarzu.
Pisząc ten tekst ograniczyłem się do przedstawienia tylko kilku dzieł, które są najbardziej znane. Dzieł o tej tematyce są tysiące. Praktycznie niemożliwością jest ich opisanie nawet w zarysie. Tekst ten napisałem z okazji Świąt Wielkanocnych.
Zenon Burdy
