Kongres Polonii Amerykańskiej był największą organizacją polonijną na świecie. Powstał w czerwcu 1944 r. w mieście Buffalo, w stanie Nowy Jork. Udział w zebraniu założycielskim wzięło ponad 2500 aktywistów polonijnych i polskich księży z 26 stanów. Zamierzenia zjazdu – zjednoczenia wszystkich Polaków i Amerykanów polskiego pochodzenia w celu zapewniania egzystencji wolnego i niepodległego państwa polskiego po zakończeniu II wojny światowej – nie zrealizowano, ale można śmiało powiedzieć, że była to największa akcja integrowania Polonii w USA. Stworzono ogromną organizację federacyjną reprezentującą w najlepszych czasach ok. 10 milionów Amerykanów polskiego pochodzenia.
W artykule tym korzystam z książki profesora Donalda Pienkosia z University of Wisconsin-Milwaukee „For Your Freedom Through Ours: Polish American Efforts on Poland’s Behalf, 1863–1991”, pisanej nie tylko z perspektywy naukowca, ale też świadka i animatora wydarzeń, które tworzyły historię KPA. Mimo wielu działań aktywistów KPA z Wisconsin pozycja ta nigdy nie doczekała się polskiego wydania, dostępna jest tylko w języku angielskim.

„Era bohaterska” 1944–1960
Był to okres niezwykłej aktywności charyzmatycznego Karola Rozmarka, niezliczone podróże wraz z innymi aktywistami KPA i prezentowanie zdecydowanego sprzeciwu przeciwko sowieckiej dominacji w Europie Wschodniej i Polsce. Zwieńczeniem tych działań było przedstawienie poglądów na spotkaniu założycielskim ONZ w San Francisco w 1945 roku oraz konferencji ministrów spraw zagranicznych w Paryżu w 1946 roku.
W 1948 KPA wsparła starania lobbystów, aby umożliwić 150 tysiącom polskich uchodźców wojennych i wojskowych przyjazd do USA i ubieganie się o obywatelstwo amerykańskie poza obowiązującymi zasadami przydziału. KPA poparła też utworzenie Radia Wolna Europa w 1949 roku, by za jego pośrednictwem przekazywać narodom znajdującym się pod dominacją sowiecką wiadomości z wolnego świata. Kongres Polonii Amerykańskiej doprowadził do zatwierdzenia przez Kongres USA śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej, w wyniku, którego stwierdzono w 1952 roku, że sprawcą tego bestialskiego mordu była Rosja sowiecka.
Kongres Polonii Amerykańskiej wywierał w tym okresie ogromny wpływ na politykę amerykańską. W trakcie prezydenckiej kampanii wyborczej obaj kandydaci – wiceprezydent Richard Nixon i senator John F. Kennedy – wyrazili zdecydowane, przeciwne komunizmowi stanowisko i obaj, wraz z ustępującym prezydentem Dwightem Eisenhowerem, zwrócili się do KPA oraz Amerykanów polskiego pochodzenia z prośbą o poparcie. W listopadzie Polonia głosowała na Kennedy’ego w stosunku 4:1, co stało się ważnym przyczynkiem dla jego zwycięstwa. Wpływ na amerykańską politykę był możliwy dzięki wybitnym postaciom obu światów amerykańskiego i polskiego, takim jak kongresmen Klemens Zabłocki ze stanu Wisconsin.
Karol Rozmarek (1897–1973) był działaczem polonijnym, adwokatem i wydawcą. Jego dokonania niestety nigdy nie doczekały się uznania przez polski rząd. Najważniejszy cytat: „ „Obrona Polski jest dzisiaj naszym najświętszym i najważniejszym obowiązkiem. Od nas zależy czy ta obrona będzie tylko patriotycznym frazesem, czy będzie rzeczywistą obroną, taką za którą Polonia amerykańska nie będzie się musiała w przyszłości wstydzić.”

Era druga antykomunistyczna 1960–1980
W drugim okresie swej historii KPA stanęła w obliczu stopniowych zmian w polityce globalnej USA, będących rezultatem kryzysu kubańskiego w 1962 roku i masowej, przedłużającej się wojny, mającej na celu obronę Wietnamu Południowego przed zajęciem go przez komunistów. Wydarzenia te przekierowały amerykańskie priorytety, umieszczając je z dala od Europy Wschodniej. Choć polityka odprężenia prezydenta Nixona wobec Moskwy na początku lat siedemdziesiątych niejako umożliwiła wysiłki polskiego reżimu pod wodzą następcy Gomułki Edwarda Gierka, aby nawiązać stosunki czysto gospodarcze z USA i Amerykanami polskiego pochodzenia, drugi prezes KPA Alojzy Mazewski, mecenas obracający się w kręgach republikańskich, zdecydowanie się tym próbom sprzeciwił. W rezultacie KPA skrytykowana została za swój „przestarzały” antykomunizm.
Po latach lobbingu w 1975 roku KPA odniosła sukces w kwestii uznania przez Stany Zjednoczone powojennej granicy Polski z Niemcami. Było to częścią Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie – umowy międzynarodowej podpisanej przez 35 szefów państw, w tym prezydenta USA Geralda Forda. Dokument zawierał zapis o integralności terytorialnej państw-sygnatariuszy i nienaruszalności granic, w tym zachodniej granicy Polski. Ponadto umowa zawierała też zasadę poszanowania praw człowieka oraz wolności politycznej i religijnej, m.in. w państwach komunistycznej Europy. Wpływ tego typu polityki miał być ogromny – zmuszała ona komunistów do przyznania większych praw dysydentom, a przede wszystkim członkom znaczącej opozycji politycznej w Polsce.
Alojzy Antoni Mazewski (1910–1988) był prawnikiem i działaczem polonijnym. 3 lipca 1988 r. prezydent RP na uchodźstwie Kazimierz Sabbat odznaczył go pośmiertnie Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski.

PONIŻEJ KONTYNUACJA TEKSTU

Era trzecia 1980–1999: z prezydentami USA droga do demokracji
Latem 1980 roku pogłębiający się kryzys gospodarczy w Polsce doprowadził do powstania Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność, którego zasady były w zgodzie z nauczaniem Jana Pawła II. KPA, w ścisłej współpracy z prowadzonym przez emigrantów Północnoamerykańskim Centrum do Spraw Polskich (North American Center for Polish Affairs) na Uniwersytecie w Michigan, pilnie obserwowała wydarzenia w Polsce i na bieżąco informowała o nich rząd USA. Sukces ówczesnego prezesa KPA Alojzego Mazewskiego w budowaniu dobrych relacji z kolejnymi prezydentami amerykańskimi, a także jego kontakty z doradcą prezydenta Jimmy’ego Cartera ds. bezpieczeństwa narodowego Zbigniewem Brzezińskim, przyczyniły się do wzrostu znaczenia KPA i jej pozycji na amerykańskiej scenie politycznej.
Krótko po ustanowieniu stanu wojennego w Polsce i zdelegalizowaniu Solidarności w grudniu 1981 roku Mazewski spotkał się w Białym Domu z prezydentem Ronaldem Reaganem. KPA zdecydowanie stanęła za potępieniem przez Reagana stanu wojennego wprowadzonego przez następcę Gierka, generała Wojciecha Jaruzelskiego. Kongres był również aktywny w ramach pomocy humanitarnej – przez organizacje i fundacje charytatywne, we współpracy z przywódcami polskiego Kościoła, wysłał do roku 1990 do Polski żywność i środki medyczne dla najbardziej potrzebujących na sumę 160 mln dolarów. Liczba ta jest porównywalna do wartości towarów wysłanych przez organizacje polonijne w RPA dla polskich uchodźców, jeńców wojennych i personelu sił zbrojnych w czasie i po II wojnie światowej.
Dzięki odwadze Polaków – wspieranych przez KPA, amerykański ruch związkowy i administrację prezydenta Reagana – reżimowi Jaruzelskiego nie udało się zniszczyć Solidarności. Pod wpływem radzieckiego prezydenta i reformatora Michaiła Gorbaczowa (1985–1991) w styczniu 1989 roku generał Jaruzelski zdecydował się na rozpoczęcie nowego dialogu z Solidarnością. Historyczne obrady okrągłego stołu doprowadziły do przywrócenia Solidarności pełnego statusu prawnego i zorganizowania wyborów parlamentarnych w czerwcu tego samego roku, które przyniosły całkowite zwycięstwo Solidarności i odrzucenie przez Polaków reżimu komunistycznego.
Kongres Polonii Amerykańskiej od samego początku popierał działalność Solidarności i współpracował z administracją Reagana przy programie „Narodowy dar dla demokracji” (National Endowment for Democracy), którego celem było m.in. wspieranie polskiej opozycji podziemnej. Już w październiku 1989 roku nowy prezes KPA – niezwykle energiczny Edward Moskal – udał się z wizytą do Polski, by jako szef delegacji KPA spotkać się z liderami nowego rządu solidarnościowego. Zapewnił wówczas Polaków o pełnym poparciu Polonii dla celów ich nowego przywództwa.
KPA poparła ustawę wspierania demokracji w Europie Wschodniej (SEED), zapewniającą Polsce 800 mln dolarów pomocy, która obejmowała utworzenie polonijnego funduszu dla przedsiębiorstw (Polish American Enterprise Fund) w wysokości 240 mln dolarów, mającego wesprzeć restrukturyzację polskiej gospodarki w zgodzie z zasadami wolnego rynku. W 1991 roku Moskal spotkał się z prezydentem Georgem H.W. Bushem i uzyskał jego poparcie dla pełnego międzynarodowego uznania granic Polski z nowo zjednoczonym państwem niemieckim. Od 1993 roku KPA prowadziła lobbing o przyjęcie Polski do Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), postrzegając to członkostwo jako istotne dla bezpieczeństwa narodowego Polski i jednocześnie sukces w jej wysiłkach na rzecz budowania demokracji i transformacji gospodarczej. Co istotne, podczas obchodów 50 rocznicy założenia KPA w listopadzie 1994 roku w Buffalo zarówno prezydent Lech Wałęsa, jak i premier polskiego rządu Waldemar Pawlak podziękowali członkom kongresu za ich nieustanne zaangażowanie w Polsce.
W roku 1998, po czterech latach starań, Senat Stanów Zjednoczonych przegłosował stosunkiem głosów 80:19 zmianę traktatu NATO tak, by umożliwić przyjęcie Polski, Czech i Węgier do sojuszu: „za” opowiedziało się 21 z 24 senatorów pochodzących z dwunastu stanów zamieszkałych przez największą liczbę Amerykanów polskiego pochodzenia. W roku 1999 cel ten został osiągnięty – liczba państw członkowskich NATO wzrosła z 16 do 19. Wejście Polski do Paktu Północnoatlantyckiego stanowi jedno z największych osiągnięć KPA. To również sygnał, że kongres zakończył swoją misję wspierania uzyskania pełnej wolności przez Polskę i jej integracji z transatlantycką społecznością demokratycznych narodów.
Edward J. Moskal (1924–2005) – przedsiębiorca polskiego pochodzenia, działacz polonijny, trzeci prezes KPA. W 1993 r. za wybitne zasługi w działalności polonijnej oraz osiągnięcia w dziedzinie polsko-amerykańskiej współpracy prezydent Lech Wałęsa odznaczył go Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi RP. W 1997 r. Moskal został mianowany honorowym obywatelem Krakowa, a w 2003 r. –Zamościa. Uhonorowany był ponadto doktoratem honoris causa Akademii Medycznej w Poznaniu. Tylko w jego przypadku, mimo znanych kontrowersji dotyczących osoby prezesa Moskala, ojczyzna nie zapomniała o zasługach tego lidera kongresu.

Era czwarta 1999–obecnie: karty do zapisania
Po roku 1999 KPA stanęła przed potrzebą przedefiniowania swojej historycznej misji. Niestety, prezes Moskal nie poprowadził kongresu w kierunku realizacji tego zadania. W zamian zabierał głos w debatach, w których decyzje należały tylko do Polaków i wybranych przez nich przywódców. Na przykład był przeciwny wejściu Polski do Unii Europejskiej, co postawiło go w sprzeczności z poglądami papieża Jana Pawła II, byłego prezydenta Wałęsy i większości Polaków, którzy w 2003 roku opowiedzieli się w referendum za przynależnością do UE. Po śmierci Moskala w 2005 roku zadanie zmiany misji i jej wdrożenia spoczęło w rękach jego następcy Franka J. Spuli.
Ważnym działaniem KPA w tym czasie była praca dyrektora wykonawczego KPA Leszka Kuczyńskiego (1947–2008) na rzecz uzyskania odszkodowań dla setek tysięcy osób zmuszanych do niewolniczej pracy przez nazistowskie Niemcy podczas II wojny światowej. Wynegocjowano wówczas sumę 1,6 mld dolarów, jaką miały zapłacić niemieckie firmy, które korzystały z przymusowej pracy tych ludzi. Doprowadzono tym samym do zadośćuczynienia ponad milionom ofiar, w tym 500 tysiącom Polaków. Ponad 52 mln dolarów przyznano Polakom mieszkającym w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. W uznaniu jego zasług w 2002 roku Kuczyńskiego wybrano na przewodniczącego Rady Koordynacyjnej Polonii Świata (Coordinating Council of World Polonia), której KPA była jednym z założycieli w 1978 roku (Rada miała działać na rzecz wolnej Polski).
Franciszek Spula, urodził się w Chicago. Ukończył studia w zakresie biznesu na Uniwersytecie DePaul w Chicago, następnie pracował w organizacjach polonijnych. Pełni funkcję prezesa Związku Narodowego Polskiego, największej polonijnej organizacji bratniej pomocy w Stanach Zjednoczonych (z siedzibą w Chicago). Od października 2005 jest także prezesem Kongresu Polonii Amerykańskiej. Oba stanowiska objął po zmarłym w marcu 2005 roku Edwardzie Moskalu. Na stanowisko prezesa ZNP został wybrany podczas konwencji w Filadelfii w czerwcu 2005 roku (na niepełną kadencję do 2007). Był odznaczony przez prezydenta Bronisława Komorowskiego Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi w 2011 roku.

Podsumowanie najważniejszych osiągnięć Kongresu Polonii
Amerykańskiej:
• Zapewnienie udziału Stanów Zjednoczonych w finansowaniu Radia Wolna Europa
• Praca nad stworzeniem programu emigracyjnego dla obywateli, którzy nie mogli wrócić na tereny okupowane przez Sowietów po II wojnie światowej (Displaced Persons Program), aby zapewnić im bezpieczną emigrację do USA.W ramach tego programu do USA przyjechało 150 tys. polskich obywateli
• Zapewnienie udziału Stanów Zjednoczonych w uznaniu polskich granic na Odrze i Nysie przez państwo niemieckie
• Doprowadzenie do przeprowadzenia śledztwa w Kongresie USA w sprawie zbrodni w Katyniu i uznanie Sowietów winnych tej zbrodni
• Uznanie benefitów dla polskich weteranów I i II wojny światowej i zrównanie ich z benefitami weteranów amerykańskich
• Zaangażowanie rządu Stanów Zjednoczonych do udziału w National Endowment for Democracy (NED) –pomocy dla podziemnej Solidarności podczas stanu wojennego
• Prowadzenie akcji lobbingowej w celu zaangażowania Polski w Support East European Democracies Act (SEED Act) – wielomilionowy program pomocowy
• Ustanowienie Polish American Enterprise Fund (PAEF) – programu pomocowego dla Polski
• Ustanowienie Polish American Freedom Foundation (PAFF) – programu pomocowego dla Polski
• Pomoc w ustanowieniu prawa dla uciekinierów politycznych z Polski z czasów stanu wojennego
• Poparcie amnestii imigracyjnej dla osób, które przybyły nielegalnie do USA przed 1979 rokiem
• Akcja lobbingowa w celu poparcia starań wstąpienia Polski do NATO (pod petycją zebrano 9 milionów podpisów)
• Udział w negocjacjach w celu przyznania obywatelom polskim rekompensaty za pracę przymusową w nazistowskich Niemczech
• Pomoc materialna w wysokości 200 milionów dolarów na sprzęt medyczny i pomoc dla ofiar powodzi w latach 1997 i 2001
• Akcja lobbingowa w celu zniesienia wiz dla Polaków.
Za tymi wszystkimi działaniami stoją liderzy poszczególnych organizacji należących do KPA. Nie wolno jednak zapominać o setkach, tysiącach bezinteresownych woluntariuszy, którzy codziennie poświęcają swój czas i pieniądze, aby pomóc naszej Ojczyźnie. Tym wszystkim ludziom także należy się wdzięczność i szacunek.

Autor: Waldemar Biniecki,
red. naczelny Kuryera Polskiego
w Milwaukee